Gedaanteverwisselingen
Een reusachtig filmaffiche, een kleine uitgave van De Blauwe Schuit en een intrigerend druksel. Op het eerste gezicht hebben deze stukken kunst- en drukwerk niet veel met elkaar gemeen. Maar een kastje met houten biljetletters legt het verrassende verband bloot.
In Werkmans drukkerij werden de meeste uiteenlopende zaken gedrukt: van regulier handelsdrukwerk, in grote oplagen, tot vele druksels, die stuk voor stuk uniek zijn. Daar tussenin zit het drukwerk waarin hij de grenzen van de typografische vormgeving oprekt en verlegt. Hij drukte dit voor ruimdenkende opdrachtgevers en zijn eigen gebruik. Bij het maken van al zijn kunst en drukwerk maakte Werkman steeds gebruik van dezelfde materialen. In de eenvoudige spullen uit zijn drukkerij zag Werkman artistiek potentieel.
Werkman gebruikte houten biljetletters voor aanplakbiljetten. Op een bewaard gebleven filmaffiche is de naam van actrice Renate Müller in sierlijke letters met schreef afgedrukt. Met dezelfde biljetletter stempelde Werkman de ritmische patronen in een abstract druksel en in 1941 bespeelde hij er de scheidslijn mee tussen tekst en illustratie, in het omslag van een uitgave van De Blauwe Schuit.
De letter die centraal stond in deze eerste wisselexpositie maakte al vroeg deel uit van het letterbezit van de drukkerij. Werkman had een complete serie letters, zowel kapitalen als onderkast. De hoofdletters zijn verloren gegaan, maar ook het kastje met de onderkastletters spreekt tot de verbeelding als onderdeel van het rijke palet van materialen dat Werkman op zo’n veelzijdige manier wist te verwerken.
Affiche ‘De bloemenvrouw van Lindenau’, 1931, boekdruk, 83,5 x 61,5 cm.
Universiteitsbibliotheek Rijksuniversiteit Groningen.
Renate Müller (1906-1937) was in de jaren dertig één van de grote Duitse filmvedettes. Ze speelde in films als Viktor und Viktoria (1933) en Die englische Heirat (1933). Ook in Nederland was ze erg geliefd. Om haar achternaam te kunnen zetten was een u met een umlaut nodig, en dat heeft waarschijnlijk mede de keuze voor deze letter bepaald. ‘Getekende’ of accentletters zijn dun gezaaid; ook in de kast met deze biljetletter met schreef ontbreken ze. Die kast bevat echter wel enkele klinkers die aan de bovenkant zijn ingekort – een a, een e, een o en een u – en een losse trema of umlaut die er, waar nodig, boven kon worden gezet. In het zetsel voor het affiche werd de umlaut dus op de u ‘gemonteerd’.
Viktor und Viktoria (1933)
Die englische Heirat (1933)
Heureux ceux qui sont morts
Als vijfde uitgave van De Blauwe Schuit kozen de redactieleden voor een gedeelte van een gedicht van de Franse dichter Charles Péguy (1873-1914), Prière pour nous autres charnels. Daarmee wilden ze in mei 1941 de slachtoffers herdenken van de Duitse inval, een jaar eerder. Werkman zette voor het omslag een deel van de eerste regel van het gedicht uit de houten biljetletter: ‘Heureux ceux qui sont morts pour la terre charnelle’. De woorden ‘Heureux ceux qui sont morts’ (Gelukkig zijn zij die gestorven zijn) worden in het gedicht telkens herhaald. Over de tekst drukte Werkman met sjablonen en de handrol vormen af in vier verschillende kleuren. Alleen de voorkant van het omslag is bedrukt, de achterkant liet hij leeg.
Charles Péguy, Prière pour nous autres charnels, 1941, handpers, sjabloon en handrol, 20 x 14,8 cm.
Particuliere collectie.
“Je moest eigenlijk kunnen wisselen, dan zou het de beste oplossing zijn.”
(Brief 128, Werkman aan Paul Guermonprez, 18 juni 1942)
Compositie, 1938-1939, sjabloon en stempel op papier, 65 x 50 cm.
Groninger Museum.
Werkman drukte in dit druksel eerst de hoofdvormen met sjablonen en vulde vervolgens de compositie verder aan met gestempelde patronen. Daarvoor gebruikte hij de kapitalen V en O van de houten biljetletter waar deze expositie om draait; de letters zelf zijn verloren gegaan. Verder zijn de afdrukken te herkennen van een schreefloze 3, van punten, een vierkante spatie, een kleinere letter o en een interlinie of koperen lijn.
Deze wisselexpositie was te zien in Werkmans Bovenkamer van 10 oktober 2020 tot en met 27 juni 2021.
