H.N. Werkman
Hendrik Nicolaas Werkman wordt in 1882 geboren in het Noord-Groningse Leens. Na het overlijden van zijn vader, die veearts was, verhuist hij met zijn moeder en twee broers naar Groningen. Daar bezoekt hij de rijks-hbs en begint hij in 1900 zijn loopbaan in een boekhandel annex drukkerij in Sappemeer. Vervolgens is hij enige jaren als journalist werkzaam in de stad Groningen, en vervolgens als bedrijfsleider van een drukkerij in Wildervank.
Beeld: een van de portretten die Nico Jesse begin januari 1943 van Werkman maakte.© Nico Jesse / Nederlands Fotomuseum.
In 1908 richt hij een eigen handelsdrukkerij op in de Peperstraat in de Groningse binnenstad. De zaken gaan zo goed dat hij al in 1912 voor zijn bedrijf een groot pand kan laten bouwen in de Pelsterstraat, waar hij met zijn gezin – hij is in 1909 getrouwd – boven gaat wonen. Na een aantal voorspoedige jaren stapelen rond 1920 privé- en zakelijke problemen zich op. Werkman moet zijn bedrijf sterk inkrimpen en het pand in de Pelsterstraat verkopen; hij verhuist in 1922 de drukkerij naar twee verdiepingen van een pakhuis aan de Lage der A. Daar krijgt hij bijzondere bovenburen: de Groninger Kunstkring De Ploeg heeft in 1923 een jaar lang een gezamenlijk atelier met tentoonstellingsruimte in hetzelfde pakhuis. Werkman was al kort na de oprichting van De Ploeg als drukker bij de vereniging betrokken geraakt, en wordt in 1919 als schilder lid. Juist in 1923, als De Ploeg in het pakhuis over het atelier beschikt, raken zijn artistieke interesses in een stroomversnelling. Hij geeft de eerste nummers uit van een tijdschrift met hoofdzakelijk eigen tekst en beeld: The Next Call.
Rond dezelfde tijd begint hij met het drukken van prenten in een zelf gevonden techniek, die hij druksels noemt. Tot zijn overlijden in 1945 zal hij er honderden drukken in een grote variatie aan thema’s – eerst een lange reeks abstracte of abstraherende composities waarvoor hij het drukkersmateriaal uit zijn werkplaats ininkt en afdrukt op de handpers, later figuratieve voorstellingen waarvoor hij sjablonen snijdt, vaak aangevuld met gestempelde details. Ook daarin past hij het drukkersmateriaal op steeds weer nieuwe manieren toe. The Next Call houdt na negen nummers op te verschijnen, maar Werkman blijft wel eigen teksten en klankdichten drukken, vaak gecombineerd met illustraties in verschillende technieken. Het drukwerk dat hij al deze jaren voor De Ploeg verzorgt, dikwijls met onconventionele combinaties van vormen en kleuren, bepaalt mede het vooruitstrevende beeld van de kunstkring in de jaren twintig en dertig. Intussen draaien de persen in de drukkerij door voor het gewone handelsdrukwerk.
Gevel, Groninger Museum
Met The Next Call en de eerste druksels probeert Werkman aansluiting te zoeken bij de internationale avant-garde, met wisselend succes. Ook de reacties op het werk dat hij naar exposities in Groningen en daarbuiten inzendt, zijn niet allemaal lovend. Pas tijdens de Duitse bezetting beginnen verzamelaars zijn werk te waarderen, mede dankzij de inspanningen van Willem Sandberg, dan nog conservator van het Stedelijk Museum in Amsterdam. Het leidt tot een overstelpende productiviteit: niet alleen het grootste deel van de druksels maakt Werkman tijdens de oorlogsjaren, hij verzorgt ook de vormgeving van de tientallen publicaties van clandestiene uitgeverij De Blauwe Schuit, waaronder zijn bekendste werk, de Chassidische legenden.
In maart 1945 wordt Werkman door de Sicherheitsdienst gearresteerd om redenen die nooit helemaal zijn opgehelderd, en enkele dagen voor de bevrijding van Groningen wordt hij met negen anderen doodgeschoten en begraven bij Bakkeveen.
Terwijl Werkmans werknemer Wieberen Bos na de oorlog de drukkerij voortzet, groeit de waardering voor Werkman snel. Zijn werk heeft een vanzelfsprekende plaats gekregen in de Nederlandse kunstgeschiedenis van de twintigste eeuw, door zijn grensverleggende gebruik van drukkersmateriaal en de inventieve omgang met taal in klankgedichten en talrijke andere teksten, maar vooral omdat hij in woord en beeld telkens nieuwe wegen bleef zoeken.